Köp adamlar seýrek toprak hakda köp zat bilmeýärler we seýrek ýeriň nebit bilen deňeşdirip boljak strategiki çeşmä öwrülendigini bilenoklar.
Simplyönekeý söz bilen aýdylanda, seýrek topraklar adaty metal elementleriniň topary bolup, olar gaty gymmatly, diňe ätiýaçlyklary az, täzelenip bolmaýan, aýyrmak, arassalamak we gaýtadan işlemek kyn bolman, eýsem oba hojalygynda giňden ulanylýandygy sebäpli, örän gymmatlydyr. täze materiallaryň öndürilmegi üçin möhüm goldaw we häzirki zaman milli goranyş tehnologiýasyny ösdürmek bilen baglanyşykly esasy çeşme bolan senagat, harby we beýleki pudaklar.
Seýrek ýer magdany (Çeşme: Sinhuanet)
Senagatda seýrek toprak “witamin”. Floresan, magnit, lazer, optiki süýüm aragatnaşygy, wodorod saklaýyş energiýasy, aşa geçirijilik we ş.m. ýaly materiallar pudagynda çalşyp bolmajak rol oýnaýar, aşa ýokary tehnologiýa bolmasa seýrek topragy çalyşmak mümkin däl.
- Harby taýdan seýrek toprak “özen” bolup durýar. Häzirki wagtda seýrek toprak ýokary tehnologiýaly ýaraglaryň hemmesinde diýen ýaly bar we seýrek toprak materiallary köplenç ýokary tehnologiýaly ýaraglaryň özeninde ýerleşýär. Mysal üçin, ABŞ-daky “Patriot” roketasy gelýän raketalary takyk saklamaga gönükdirilen elektron şöhlesi üçin dolandyryş ulgamynda takmynan 3 kilogram samarium kobalt magnitini we neodiý demir bor magnitlerini ulandy. M1 tankynyň lazer aralygy, F-22 hereketlendirijisi söweşiji we ýeňil we gaty ýelken hemmesi seýrek topraga bagly. ABŞ-nyň ozalky harby işgäri hatda: “Aýlag söweşindäki ajaýyp harby gudratlar we Sowuk uruşdan soň ýerli söweşlerde ABŞ-nyň assimetrik dolandyryş ukyby, belli bir manyda, bularyň hemmesini amala aşyran seýrek ýer.
F-22 söweşiji (Çeşme: Baidu ensiklopediýasy)
—— Seýrek topraklar durmuşyň “hemme ýerinde”. Jübi telefonymyzyň ekrany, LED, kompýuter, sanly kamera… Haýsy seýrek toprak materiallaryny ulanmaýar?
Häzirki dünýäde her dört täze tehnologiýanyň peýda bolýandygy aýdylýar, olaryň biri seýrek toprak bilen baglanyşykly bolmaly!
Seýrek toprak bolmasa dünýä nähili bolardy?
Amerikanyň Birleşen Ştatlarynyň "Wall Street Journal" 2009-njy ýylyň 28-nji sentýabrynda bu soraga seýrek ýer tapdy, indi telewizor ekranlary, kompýuter gaty diskleri, süýümli optiki kabeller, sanly kameralar we lukmançylyk şekillendiriş enjamlary bolmaz. Seýrek ýer güýçli magnitleri emele getirýän elementdir. ABŞ-nyň goranyş ätiýaçlyklarynda raketa ugrukdyryş ulgamlarynda güýçli magnitleriň iň möhüm faktordygyny az adam bilýär. Seýrek ýer bolmasa-da, kosmos uçurylyşy we hemra bilen hoşlaşmaly bolarsyňyz we global nebiti gaýtadan işleýän ulgam işlemegini bes eder. Seýrek ýer geljekde adamlaryň has köp üns berjek strategiki çeşmesidir.
“Eastakyn Gündogarda nebit bar we Hytaýda seýrek ýer bar” jümlesi Hytaýyň seýrek toprak baýlyklarynyň ýagdaýyny görkezýär.
Bir surata seretseň, Hytaýda seýrek toprak känleriniň ätiýaçlyklary dünýädäki “tozana münýär”. 2015-nji ýylda Hytaýyň seýrek toprak ätiýaçlyklary 55 million tonna bolup, dünýädäki ilkinji ätiýaçlyklaryň 42,3 göterimini emele getirdi. Hytaý, şeýle hem, seýrek toprak metallarynyň 17 görnüşini, esasanam agyr seýrek topraklary ajaýyp harby ulanyş bilen üpjün edip biljek ýeke-täk ýurtdyr we Hytaýyň has uly paýy bar. Hytaýdaky Baýun Obo magdany dünýädäki iň seýrek toprak känidir. Hytaýda seýrek ýer baýlyklarynyň ätiýaçlyklarynyň 90% -den gowragy. Hytaýyň bu ugurdaky monopoliýa potensialy bilen deňeşdirilende, hatda dünýäniň nebit söwdasynyň 69% -ine eýe bolan Nebit eksport edýän ýurtlar guramasynyň (OPEK) hem aglamagyndan gorkýaryn.
(NA hasyl bermeýändigini aňladýar, K hasylyň azdygyny we hasaba alynmazlygyny aňladýar. Çeşme: Amerikan statistika tory)
Hytaýda seýrek toprak känleriniň ätiýaçlyklary we çykarylyşy gaty gabat gelmeýär. Aboveokardaky suratdan, Hytaýda seýrek duş gelýän toprak gorlary bar bolsa-da, “aýratyn” bolmakdan uzak. Şeýle-de bolsa, 2015-nji ýylda dünýäde seýrek duş gelýän mineral önümçiligi 120,000 tonna boldy, şolardan Hytaý 105,000 tonna goşant goşdy we dünýädäki önümiň 87,5% -ini emele getirdi.
Gözlegiň ýeterlik däldigi sebäpli dünýäde bar bolan seýrek topraklary 1000 ýyla golaý wagtlap gazyp bolýar, bu bolsa seýrek topraklaryň dünýäde beýle az däldigini aňladýar. Hytaýyň global seýrek topraklara täsiri ätiýaçlyklara garanyňda has köp öndürilýär.
Iş wagty: Iýul-04-2022